摘要： تجزيه و تحليل‌های مورد استفاده در پژوهش را می‌توان به سه گروه تقسيم نمود: 1. تجزيه و تحليل‌های نخستين (Primary analyses): زمانی اطلاق می‌شود که پژوهشگر، خود داده‌ها را جمع‌آوری کرده و برای به دست آوردن نتايج، آنها را تجزيه و تحليل نمايد. 2. تجزيه و تحليل‌های دومين (Secondary analyses): زمانی اطلاق می‌شود که پژوهشگر، داده‌های مربوط به يک مطالعه قبلی را برای پاسخگويی به سؤال يا سؤالات جديد مورد تجزيه و تحليل مجدد قرار دهد. 3. فراتحليل‌ها (Meta analyses): زمانی اطلاق می‌شود که پژوهشگر، نتايج تعدادی از مطالعات اوليه (Primary analysis) را برای پاسخگويی به سؤال پژوهشی خود با يکديگر ترکيب نموده و نتيجه جمعی جديدی را به دست آورد. فراتحليل‌ها با مرور نظام‌مند منابع (Systematic reviews of the literature) برای پيدا کردن، ارزشيابی، ترکيب و در صورت نياز، جمع‌بندی آماری، به مقالاتی می‌پردازند که قبلاً پيرامون يک موضوع خاص به رشته تحرير در آمده‌اند. مهم‌ترين مزيت مطالعات فراتحليل اين است که آنها با ادغام کردن نتايج مطالعات مختلف، قدرت مطالعه را در جهت يافتن نتايج معنی‌دار افزايش می‌دهند. همين خصوصيت سبب شده است که در سال‌های اخير، تعداد مقالات مربوط به فراتحليل‌ها که در منابع علوم پزشکی منتشر می‌شوند، افزايش چشمگيری را نشان دهد. يکی از پيامدهای بسيار مهم چنين افزايشی، کاربرد روزافزون نتايج حاصل از فراتحليل‌ها در تصميم‌گيری‌های مربوط به مراقبت‌های بهداشتی می‌باشد. مراحل انجام يک فراتحليل آماده کردن يک فراتحليل از مقالات چاپ شده در يک زمينه خاص، نياز به کوشش و دقتی فوق‌العاده دارد. محدوده تمرکز يک فراتحليل بايد به روشنی بيان گردد. به عبارت ديگر، مانند تمامی مطالعات، فراتحليل‌ها نيز بايد با يک سؤال مشخص و دقيق پژوهشی شروع گردند. برای نمونه، يک سؤال مشخص و دقيق پژوهشی که اخيراً موضوع يک فراتحليل قرار گرفته است شامل اين موضوع می‌باشد که: «هورمون درمانی يائسگی در زنانی که از سرطان پستان جان سالم به در برده‌اند تا چه اندازه بر روی عود مجدد اين سرطان تأثير می‌گذارد». پس از طرح يک سوال پژوهشی دقيق مانند سؤال پيش‌گفت، بايد نسبت به جمع‌آوری تمامی مقالات و منابع منتشر شده و يا نشده در خصوص موضوع مورد نظر اقدام نمود. رهيافت جامع جستجوی منابع بايد از بررسی بانک‌های اطلاعاتی هسته پزشکی، نظير Medline و Embase و با انتخاب کليد واژه‌های مناسب شروع شود. ضروری است که در فراتحليل‌ها جزئيات جستجوی رايانه‌ای به خوبی توصيف شده و گزارش شود. برای مثال، بايد ذکر گردد که کدام بانک اطلاعاتی مورد جستجو قرار گرفته و از چه کليدواژه‌هايی استفاده شده است. در عين حال، از آنجايی که حتی جستجوی رايانه‌ای نمی‌تواند تمامی مقالات مرتبط با موضوع را مشخص نمايد، بنابراين، بررسی دستی (Hand Searching) مجلات و منابع منتخب نيز می‌بايد به مرحله اجرا درآيد. همچنين با يافتن منابع مشابه در فهرست منابع (Reference)، مقالات به دست آمده بايد دامنه بررسی را افزايش دهد. چنين رهيافت جامعی نمی‌بايد تنها با پيدا کردن مقالات چاپ شده در زمنيه موضوع مورد نظر خاتمه پذيرد، بلکه تلاش مضاعفی برای پيدا کردن مقالات چاپ نشده در زمنيه موضوع مورد نظر، مثلاً از طريق مکاتبه با افراد سرشناس در زمينه موضوع مورد نظر، بايد انجام شود. اين نکته از آن جهت حائز اهميت است که معمولاً مقالاتی که موفق به پيدا کردن نتايج معنی‌دار نشده‌اند، از شانس کمتری برای چاپ شدن برخوردار می‌باشند. نکته قابل توجه در خصوص مطالعات منتشر نشده اين است که يافته‌های اين قبيل مطالعات ممکن است به شيوه‌ای نظام‌يافته با نتايج مقالات چاپ شده متفاوت باشد. اگر نتايج مطالعات منتشر نشده در يک فراتحليل دخالت داده شود، ممکن است منجر به يک نتيجه‌گيری متفاوت گردد. روش‌های آماری مورد استفاده در فراتحليل‌ها در نخستين مرحله از تجزيه و تحليل نتايج مطالعاتی که به شيوه پيش‌گفت جمع‌آوری شده‌اند، می‌توان تمامی نتايج را در يک جدول و يا يک شکل ارائه نمود تا برای خواننده امکان قضاوت اين نکته فراهم گردد که آيا در موازنه با يکديگر، تمامی مقالات به دست آمده جواب يکسانی را ارائه نموده‌اند؟ در جدول يا تصوير مذکور بايد اطلاعات مهم مربوط به هر مقاله، نظير سال و مکان انجام مطالعه، تعداد نمونه‌های مورد بررسی، و... آورده شود. اين نمايش تصويری همچنين نشان‌دهنده مقدار تغييرات در بين تک تک مطالعات می‌باشد. نکته قابل توجه اين است که مقالات پژوهشی مختلف معمولاًً از نظر جزئيات طراحی با هم متفاوت هستند. برای مثال، مطالعات مختلف ممکن است برای انتخاب بيماران مورد مطالعه خود از معيارهای تشخيصی متفاوت و يا گروه‌های سنی مختلف استفاده نمايند. همچنين آنها ممکن است از نظر درمان تجويز شده (مقدار و زمان مصرف دارو) با هم متفاوت باشند. چنين تفاوت‌هايی ممکن است باعث پديدآمدن نتايج متفاوتی گردند. از همين رو، در اين مرحله، بايد اين گونه تفاوت‌ها شناسايی و از نظر مقدار تأثيری که از خود برجا گذاشته‌اند با هم مقايسه گردند. نتايج يکسانی که در شرايط بالينی مختلف رخ می‌دهد، نه فقط باعث تقويت نتيجه‌گيری می‌شوند، بلکه مبين اين نکته نيز خواهند بود که نتايج را می‌توان به محدوده وسيع‌تری نيز تعميم داد. پس از طی مرحله پيش‌گفت، اکنون وقت آن رسيده است که نتايج تمامی مطالعات پژوهشی با يکديگر ادغام شده تا به يک نتيجه کلی دست يافت. با اين وجود، در اين مرحله، ممکن است اين سؤال مطرح گردد که با مطالعاتی که از کيفيت بالايی برخوردار نمی‌باشند چه بايد کرد؟ از آن جايی که کنار گذاشتن آنها ممکن است به از دست دادن بخشی از اطلاعات منجر گردد، بنابراين، يک راه حل برای جبران اين مشکل استفاده از نظام وزن‌دهی (Weighting system) می‌باشد. در اين نظام وزن‌دهی مقالاتی که دارای کيفيت پايينی می‌باشند از وزن بسيار کمی برخوردار شده تا تأثير آنها بر روی نتيجه‌گيری نهايی خيلی کم باشد. راه حل ديگر استفاده از اين روش، تجزيه و تحليلی است که به اصطلاحً تجزيه و تحليل حساسيت (Sensitivity analysis) ناميده شده است. در اين روش، ابتدا با در نظر گرفتن تمامی مقالات موجود، نسبت به خلاصه کردن نتايج اقدام می‌گردد. در مرحله بعد، کليه مقالاتی که از پايين‌ترين کيفيت برخوردار بوده‌اند، حذف شده و تجزيه و تحليل‌ها تکرار می‌گردد. اين فرايند می‌تواند با افزايش آستانه کيفيت مقالات تکرار شود، به اين معنی که هر بار مقالات با کيفيت‌های بالاتری در تجزيه و تحليل‌ها وارد می‌شوند، انجام چنين تجزيه و تحليل‌هايی نشان می‌دهد که چقدر نتيجه نهايی يک مطالعه مروری تحت تأثير مقالات با کيفيت پايين می‌باشد. مهم‌ترين بانک اطلاعاتی ارائه‌دهنده فراتحليل‌ها فراتحليل‌ها از ترکيب نتايج مطالعات اوليه به دست می‌آيند، بنابراين، می‌توان آنها را به تفکيک برای مطالعات تجربی، نظير کارآزمايی‌ها، و مطالعات مشاهده‌ای، نظير مطالعات همگروهی، و يا مطالعات مورد- شاهدی انجام داد. اما از آنجايی که کارآزمايی تصادفی با گروه شاهد (Randomized controlled trial) کيفيت بالاتری نسبت به ساير انواع مطالعات دارند، انجام فراتحليل بر روی اين قبيل کارآزمايی‌ها از اهميت شايان توجهی برخوردار می‌باشد. در همين راستا، يکی از مهم‌ترين بانک‌های اطلاعاتی که به ارائه فراتحليل‌های انجام شده بر روی کارآزمايی‌های تصادفی با گروه شاهد می‌پردازد، بانک اطلاعاتی کوکران (Cochrane) با آدرس اينترنتی http://www.Cochrane.org می‌باشد. اسم اين بانک از روی نام آرچی کوکران (Archie Cochrane)، که يک اپيدميولوژيست اسکاتلندی بود، اقتباس گرديده است. نامبرده در سال 1972 ميلادی با چاپ کتابی به ضرورت کاربرد سريع‌تر نتايج پژوهش‌های به عمل آمده، بويژه کارآزمايی‌های تصادفی با گروه شاهد در علوم بهداشتی تأکيد نمود. از همين رو، و به خاطر فعاليت‌های بی‌وقفه اين اپيدميولوژيست، بانک همکاری کوکران در سال 1993 ميلادی به افتخار وی تأسيس گرديد. کتابخانه اين بانک به عنوان يکی از مهم‌ترين مراکز ارائه‌دهنده فراتحليل‌های تجربی قلمداد می‌گردد. اين کتابخانه، فصلنامه اطلاعاتی خود را به دو شکل اينترنتی و CD-ROM در اختيار علاقمندان قرار می‌دهد که در حال حاضر از طريق محيط Ovid در دانشگاه‌های علوم پزشکی قابل دسترسی است.
