标题：تدوين آيين‌نامه نظام جامع ارزيابی دانشجو: نقطه شروع رويکرد ارزيابی برنامه‌ای در دانشگاه علوم پزشکی تهران
其他标题：Developing comprehensive student assessment guidelines: The first step towards programmatic approach to assessment in Tehran University of Medical Sciences
摘要：در سال‌های اخير، حرکت به سمت آموزش مبتنی بر توانمندی، نياز به استفاده از روش‌های ارزيابی، به صورت هدف‌مند و معنا‌دار را به وجود آورده است(1). شواهد نشان می‌دهد رويکرد ارزيابی برنامه‌ای (Programmatic assessment) می‌تواند تصوير منسجم و يکپارچه‌ای از دستيابی به توانمندی‌ها فراهم آورد(2). رويکرد اخير دانشگاه علوم پزشکی تهران به آموزش مبتنی بر توانمندی ايجاب می‌کند ارزيابی دانشجو به گونه‌ای طراحی شود که در راستای آموزش ارائه شده باشد(3). هر چند موارد محدودی از اجرای ارزيابی برنامه‌ای در دانشگاه علوم پزشکی تهران گزارش شده است(4)، ولی نتايج دو مطالعه پيمايشی انجام شده در سطح گروه‌های آموزشی نشان داد ارزيابی‌های انجام شده مبتنی بر ابزار بوده، در اکثر موارد صرفاً اهداف دانشی برنامه درسی پوشش داده شده و سيستمی برای ارتقای آزمون‌ها در دانشکده‌ها وجود نداشته است(5تا6). تاکنون مدل‌های محدودی در زمينه ارزيابی برنامه‌ای ارائه شده است، اين مدل‌ها نمی‌توانند به تنهايی مبنای طراحی ارزيابی برنامه‌ای در محيط‌های آموزشی قرار گيرند، زيرا انتزاعی بوده و فاقد راهنماهای عملی برای طراحان ارزيابی هستند. بنابراين نياز به دستورالعمل‌های ارزيابی برنامه‌ای وجود دارد(7تا8). هدف از دست نوشته حاضر معرفی تجربه تدوين آيين‌نامه نظام جامع ارزيابی دانشجو به منظور فراهم آوردن چارچوبی برای طراحی و استقرار ارزيابی برنامه‌ای در دانشکده‌های دانشگاه علوم پزشکی تهران بود.در اين مطالعه که با هدف طراحی يک آيين‌نامه صورت گرفت اطلاعات مورد نياز به دو روش کيفی و بررسی متون جمع‌آوری گرديد. مراحل تدوين آيين‌نامه به شرح زير انجام شد: • بارش افکار: ابتدا کارگروه ارزيابی دانشجو با حضور شش نفر از متخصصان آموزش پزشکی در مرکز مطالعات و توسعه آموزش تشکيل شد. مشارکت‌کنندگان به صورت هدف‌مند از افرادی انتخاب شدند که در حوزه ارزشيابی فعاليت می‌کردند و از دانش و تجربه لازم در خصوص ارزيابی دانشجو و ارزيابی برنامه‌ای برخوردار بودند. طی تکنيک بارش افکار پيش‌نويس اوليه آيين‌نامه توسط کار گروه تهيه شد. • بررسی متون: در مرحله بعد متون مرتبط شامل استانداردها و دستورالعمل‌های ارزيابی دانشجو، مدل‌های ارزيابی برنامه‌ای، نمونه سيستم‌های ارزيابی طراحی شده در مؤسسات آموزشی مرور شد. کليد واژه‌های Programmatic assessment، assessment system وstudent assessment standards و معادل‌های فارسی آن در پايگاه‌های اطلاعاتی MEDLINE، EMBASE، SCOPUS، SID و Magiran نيز جستجو شد. پيش‌نويس اوليه آيين‌نامه متناسب با نتايج بررسی متون اصلاح گرديد. • نظرخواهی از ذی‌نفعان: نظر خواهی از ذی‌نفعان در دو مرحله انجام شد. ابتدا به منظور تطابق و تناسب حداکثری آيين‌نامه با شرايط دانشکده‌های مختلف دانشگاه علوم پزشکی، پيش‌نويس تدوين شده به دانشکده‌ها ارسال شد تا در خصوص هم‌راستايی با شرايط و نيازهای آن دانشکده و جامع و مانع بودن آيين‌نامه اظهار نظر نمايند. دانشکده‌ها نقدهای خود بر هر يک از بندهای آيين‌نامه را به صورت مشروح (narrative) مکتوب کردند. مجدداً پيش‌نويس آيين‌نامه بر اساس نظرات دريافت شده از دانشکده‌ها اصلاح شد. در مرحله دوم به منظور اطمينان از مشارکت دانشکده‌ها در فرايند تدوين آيين‌نامه و همچنين ايجاد حس تعهد نسبت به اجرای آن در جلسه بحث گروهی (group discussion) با حضور معاونين آموزشی دانشکده‌ها (يازده دانشکده، پرديس بين‌الملل و دوره‌های شبانه) مورد بحث و بررسی قرار گرفت. اداره‌کننده جلسه يکی از متخصصان ارزيابی برنامه‌ای بود. نحوه اداره جلسه به اين صورت بود که هر بند آيين‌نامه مطرح شده و شرکت‌کنندگان در مورد آن بحث نموده و در نهايت به اجماع می‌رسيدند. در نهايت سيستم ارزيابی برنامه‌ای تدوين شده تحت عنوان "آيين‌نامه نظام جامع ارزيابی دانشجو در دانشگاه علوم پزشکی تهران" تصويب شد. آيين‌نامه ارزيابی دانشجو در سه بخش "ساختار و تشکيلات ارزيابی دانشجو"، "طراحی و اجرای نظام ارزيابی دانشجو" و "تضمين کيفيت نظام ارزيابی دانشجو" و در 24 بند تدوين شد. دو بند آيين‌نامه مربوط به ساختار ارزيابی، 13 بند آن مربوط به نحوه طراحی و اجرای ارزيابی برنامه‌ای، 8 بند مربوط به ارتقای کيفيت آن و يک بند نيز به عنوان دستورالعمل کلی بود. بر اساس آيين‌نامه مذکور دانشکده‌ها بايد ساختار ارزيابی دانشجو در دانشکده، شامل بخش علمی و اجرايی و وظايف هر يک، نقش و مسؤوليت‌های دفاتر توسعه، گروه‌های آموزشی و اعضای هيأت‌علمی را در بخش‌های مختلف فرايند ارزيابی دانشجو (از طراحی يک آزمون واحد گرفته تا برگزاری آزمون‌های جامع يا آزمون‌های سنجش عملکرد) و نيز در ارتقای کيفيت ارزيابی دانشجو مشخص کنند. در بخش طراحی و اجرای ارزشيابی دانشکده‌ها، ملزم شدند سيستمی را به منظور ارزيابی پيامدهای مورد انتظار از فراگيران با پوشش پيامدها يا توانمندی‌های اصلی (core competencies) برنامه‌های آموزشی تدوين نمايند. اجرای ارزيابی‌های تکوينی و به منظور ارائه بازخورد و ارتقای يادگيری، تهيه بلوپرينت (Blueprint) آزمون، مستندسازی و اطلاع‌رسانی فرايند اجرا و نتايج ارزيابی‌ها از جمله مهم‌ترين مواردی بود که دانشکده‌ها بايد در استقرار برنامه ارزيابی خود در نظر داشته باشند. در بخش تضمين کيفيت، الزامات طراحی و اجرای ارزيابی برنامه‌ای در دانشکده‌ها در سه بخش قبل از اجرای آزمون، حين اجرای آزمون و پس از اجرای آزمون در نظر گرفته شد. مرور سؤالات و آزمون‌های طراحی شده، در جلسات مرور توسط همکاران حداقل معيارهای کيفيت ارزيابی برنامه‌ای قبل از اجرای آزمون بود. تدوين و اجرای دستورالعمل‌هايی برای برگزاری انواع مختلف ارزيابی‌ها از جمله آزمون‌های مبتنی بر محل کار يکی از بندهای آيين‌نامه در بخش تضمين کيفيت اجرای ارزيابی برنامه‌ای بود. تحليل انواع مختلف آزمون‌ها با استفاده از روش‌های آماری و کيفی مربوط از الزامات ارزيابی برنامه‌ای پس از اجرای آزمون‌ها بود. بر توانمندسازی اعضای هيأت‌علمی نيز به عنوان يکی از مهم‌ترين معيارهای ضروری تضمين کيفيت ارزيابی برنامه‌ای در همه مراحل تأکيد شد. آيين‌نامه نظام جامع ارزيابی دانشجو به منظور فراهم آوردن چارچوبی برای طراحی و استقرار ارزيابی برنامه‌ای در دانشکده‌های دانشگاه علوم پزشکی تهران تدوين شد. يکی از ويژگی‌های مهم آيين‌نامه تدوين شده اين است که با تدوين بندهای مربوط به ساختار و تشکيلات، جنبه‌های اجرايی ارزيابی دانشجو و تأمين منابع آن را پوشش می‌دهد. در رويکرد ارزيابی برنامه‌ای، ارزيابی دانشجو از حالت فردی به صورت طراحی سؤالات توسط يک مدرس يا اجرای يک روش ارزيابی واحد در پايان يک دوره خارج شده و ابعاد گسترده‌تری پيدا می‌کند که نياز به يک بخش هماهنگ کننده دارد. بنابراين لازم است زير ساخت‌ها و منابع مالی و انسانی آن در نظر گرفته شود(9). دايجکسترا (Dijkstra) و همکاران نيز در دستورالعمل‌هايی که برای ارزيابی برنامه‌ای ارائه دادند تأکيد کردند که زيرساخت‌ها و ذی‌نفعان از عناصر مهم ارزيابی برنامه‌ای هستند و بايد از همان ابتدا تعيين شوند(7). از ديگر ويژگی‌های آيين‌نامه مذکور اين است که با تأکيد بر ارزيابی تکوينی به صورت نظام‌مند، ارائه بازخورد و استفاده از نتايج ارزيابی دانشجو به منظور اصلاح، بر جنبه‌های يادگيری ارزيابی تأکيد می‌کند. اين موضوع در راستای شواهد اخير در حوزه ارزيابی برنامه‌ای است، به طوری که فرهنگ ارزيابی از ارزيابی به منظور بررسی ميزان يادگيری فراگيران (assessment of learning) به سمت ارزيابی با هدف يادگيری (assessment for learning) تغيير يافته است(10). اهميت اين موضوع به اندازه‌ای است که اخيرا مدل‌هايی از ارزيابی برنامه‌ای ارائه شده است که هدف آن صرفاً ارزيابی با هدف يادگيری است(2و11). از نقاط قوت آيين‌نامه حاضر اين است که با اختصاص يک سوم از بندهای آن به تضمين کيفيت ارزيابی برنامه‌ای تلاش شده است معيارهای ارتقای کيفيت آن را پوشش دهد. شواهد اخير نيز با تأکيد بر اينکه کيفيت ارزيابی برنامه‌ای فراتر از رويکرد سنتی است، چندين مدل برای آن پيشنهاد داده‌اند(12). هر چند در مقايسه با مدل‌های ارائه شده مواردی که در آيين‌نامه قيد شده است مختصرتر است. دليل اين موضوع توجه به شرايط و امکانات دانشکده‌ها بوده است و انتظار می‌رود پس از استقرار کامل آن در دانشکده‌ها آيين‌نامه مورد بازبينی قرار گرفته و معيارهای کيفيت بيش‌تری به آن اضافه شود. از جمله محدوديت‌های اين مطالعه اين است که تنها به ارائه دستورالعمل‌هايی برای طراحی و استقرار ارزيابی برنامه‌ای پرداخته است، در حالی‌که لازم است قابليت اجرای آن در عمل و پيامدهای به دست آمده از اجرای آن با مطالعات بيش‌تر ارائه شود. نويسندگان معتقدند تدوين اين آيين‌نامه اولين گام در راستای نظام‌مند نمودن ارزيابی دانشجو در دانشگاه است و تلاش‌های بيش‌تری به منظور اجرا و بررسی سودمندی آن در عمل لازم است. از ديگر محدوديت‌های مطالعه اين است که آيين‌نامه مذکور متناسب با شرايط دانشگاه علوم پزشکی تهران تدوين شده است، هر چند با توجه به تلاش صورت گرفته برای ايجاد حداکثر تناسب با شرايط متنوع دانشکده‌های وابسته از سطح مناسبی از انتزاع برخوردار است و لذا می‌تواند به منظور کاربرد در ديگر دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور نيز مورد استفاده واقع شود.
