این اولین شماره فصلنامه اندیشه و رفتار با نام جدید مجله روانپزشکی و روانشناسی بالینی ایران است. عنوان فصلنامه با نظر سردبیر و شورای نویسندگان آن تغییر کرد تا معادل انگلیسی آن بتواند نشانگر ایرانی بودن مجله و نیز حوزه‌های تخصصی آن باشد. از طرفی تغییر رسمی نام نشریه با ورود چکیده مقالات آن به ایندکس کوپرنیکوس (www.journals.indexcopernicus.com) هم‌زمان شد. البته بر اساس ارزیابی کنونی ایندکس کوپرنیکوس، نمره کیفی خاصی به مجله داده شده که امید است با تلاش دست‌اندرکاران ارتقا یابد تا بتوان در آینده‌ای نه‌چندان دور ورود مقالات این مجله را به پایگاه‌های معتبرتر جشن گرفت. ولی دست‌اندرکاران چه کسانی هستند و قرار است چه چیزی ارتقا یابد؟

دست‌اندرکاران تنها شامل پرسنل دفتر نشریه، مدیر مجله، ریاست مرکز، یا حتی شورای نویسندگان و سردبیر نمی‌شود. شاید مهم‌تر از همه این افراد، داوران یا به اصطلاح داوران همتا¹ هستند که اعتبار مجله مدیون تلاش آنهاست و ارتقای نظرات کارشناسی آنان است که به ارتقای علمی مجله‌ می‌انجامد. امروزه باور مشترک دانشمندان است که ”دانشی وجود ندارد، مگر آن‌که منتشر شود“ و داوران همتا را می‌توان نگهبانان این دانش دانست.

اما داوران همتا چه کسانی هستند؟ برای مطمئن شدن از بررسی علمی و دقیق یک مقاله، به چه افرادی باید تکیه کرد. آیا داشتن مدرک تخصصی، سابقه طولانی تدریس در دانشگاه، یا حتی سابقه زیاد پژوهشی و داشتن مقالات متعدد علمی و پژوهشی می‌تواند تضمین‌کننده مطلوب بودن عملکرد یک داور باشد. به‌طور قطع نه! مسلماً همه ویژگی‌های فوق مطلوب است ولی مجله علمی نیاز به داوران با دانشی دارد که دارای تفکر علمی باشند، بتوانند و مایل باشند که برای بررسی مقاله وقت کافی بگذارند، بخواهند دانش خود را برای ارتقای عملکرد نویسنده مقاله به او انتقال دهند، و بدانند که در داوری مقاله، رعایت برخی نکات اخلاقی (گادلی² و جفرسون³، 2003) مانند اظهار تعارض منافع⁴ یا سایر سوگیری‌ها و نیز اظهارنظر در وقت مقرر ضروری است. در شرایط کنونی که مشغله اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها که اکثر داوران مجلات علمی- پژوهشی را تشکیل می‌دهند، اغلب طاقت‌فرسا است، بهره‌گیری از آنان به‌عنوان داور همتا بسیار دشوار شده است. چگونه می‌توان از استادی که کمتر وقتی برای فراغت خود می‌یابد، انتظار داشت با فراغت کامل به مرور مقاله، مطالعه در حواشی موضوع آن، جستجو در اینترنت و منابع برای به‌روزکردن دانش خود در جهت اظهارنظر دقیق علمی، و تهیه گزارش کاملی از ارزیابی مقاله بپردازد. البته مشکل کم بودن دسترسی به داوران مورد نیاز، در مورد مجلاتی که به دلایلی از اعتبار و موقعیت پایین‌تری برخوردارند، بیشتر است و این خود سیکل معیوبی به‌وجود می‌آورد.

برای افزایش دسترسی به داوران مطلوب چه باید کرد؟ روشن است که در ابتدا باید آنها را شناسایی نمود. درخواست معرفی داور از مجلات معتبر می‌تواند مفید باشد، ولی سایر مجلات با معرفی داوران خوب خود، در واقع خود را از آنها محروم می‌کنند! راه دیگر، آزمایش و خطا است؛ می‌توان بر اساس یک مقیاس (کالاهام¹، باکست¹، وکرل¹ و ویرز¹، 1998)، کیفیت داوری را نمره‌گذاری کرد و بر پایه این نمرات، دست به انتخاب زد. گادلی و جفرسون (2003) برخی ویژگی‌های داوران خوب را ذکر کرده‌اند. برای استفاده هر چه بیشتر از خدمات با ارزش داوران همتا، از آن‌جا که مجله هرگز نمی‌تواند هزینه مالی متناسب آن را بپردازد، باید برای ایجاد ”تقویت مثبت“ به روش‌های دیگر تلاش کند و دست‌کم با ارتقای کیفیت و جایگاه علمی خود، مایه افتخار داور و انگیزه‌ای برای ادامه همکاری او باشد.

در سوی دیگر جریان نشر علم، نویسندگان قرار دارند و در واقع تا آنها ننویسند مجله چیزی برای چاپ کردن ندارد. نگارش مقاله توسط پژوهشگران ایران طی سال‌های اخیر در حوزه‌های بهداشت روان (شریفی و همکاران، 1382) و روانپزشکی (فرهودیان و همکاران، زیرچاپ) رشد کمّی چشمگیری داشته و از این نظر شایسته تحسین است. با این حال، رشد کیفی پژوهش‌ها مورد سؤال است و یکی از وظایف داوران و مجلات علمی کمک به چنین رشدی است. به‌نظر می‌رسد زمان آن فرا رسیده است که بیش از کمیت، به کیفیت کارهای علمی بها دهیم و از عواقب نشر مفرط کارهای کم‌ارزش بپرهیزیم. بنابراین پس از ارزیابی مقالات، ممکن است مجله توصیه‌های متعددی برای نویسنده جهت تصحیح و تغییر مقاله داشته باشد و یا اصلاً آن را نپذیرد. در هر دو صورت، پژوهشگر می‌تواند از توصیه‌های داوران برای افزایش کیفیت کار خود بهره گیرد.

البته ذکر این نکته شاید بی‌فایده نباشد که به هر حال، مجله مجبور به انتخاب چند مقاله برای چاپ است و حتی اگر تعداد زیادی مقاله ”مناسب“ برای چاپ در اختیار داشته باشد، به ناچار مقالات ”مناسب‌تر“ را برمی‌گزیند. در غیر این صورت، فهرست انتظار مقالات در دست چاپ روز به روز طولانی‌تر و گرایش‌ پژوهشگران برای ارسال مقاله کمتر خواهد شد. در این مجله نیز، اخیراً مدت انتظار مقالات برای چاپ کاهش یافته‌ و برای مقالاتی که از این به بعد مورد پذیرش قرار می‌گیرند، کمتر از یک سال خواهد بود.

به این ترتیب، امید است با تلاش پژوهشگران (نویسندگان) و داوران همتا و با کمک نگرش صحیح مدیریت مجلات علمی در جهت رشد کیفی مقالات، شاهد پیشرفت مستمر علم در کشور باشیم. در این مسیر، مجله روانپزشکی و روانشناسی بالینی ایران نیز در کنار پژوهشگران خواهد بود.

منابع

شریفی، ونداد؛ رحیمی موقر، آفرین؛ محمدی، محمدرضا؛ رادگودرزی، رضا؛ سهیمی ایزدیان، الهه؛ فرهودیان، علی؛ منصوری، نغمه؛ نجاتی‌صفا، علی‌اکبر (1382). سه دهه پژوهش‌های بهداشت روان کشور: یک بررسی علم‌سنجی. فصلنامه تازه‌های علوم شناختی، سال پنجم، شماره3، 16-1.

فرهودیان، علی؛ رادگودرزی، رضا؛ رحیمی‌موقر، آفرین؛ شریفی، ونداد؛ محمدی، محمدرضا؛ سهیمی ایزدیان، الهه؛ منصوری، نغمه؛ نجاتی‌صفا، اکبر (1385). روند پژوهش‌های انجام شده در زمینه اختلال‌های روانپزشکی در ایران. مجله روانپزشکی و روانشناسی بالینی ایران، زیر چاپ.

Callaham, M. L., Baxt, W. G., Wackerle, J. F., & Wears, R. L. (1998). Reliability of editors' subjective quality ratings of peer review of manuscript. JAMA, 280 (3), 229-231.

Godlee, F., & Jefferson, T. (2003). Peer review in health sciences (2nd. ed.). London: MPG Books Ltd.