The Principles of translating movie subtitles and popular application samples in Turkey/Film altyazisi cevirisi esaslari ve turkiye'de populer uygulama ornekleri.

Mencutekin, Mustafa

Turkiye'de gerek yerel sinema sektorunun gerekse ithal film sektorunun uzun yillardir cozum bekleyen sayisiz problemleri oldugu, sektorle ilgili ilgisiz hemen herkesin kabullendigi tatsiz gerceklerden birisidir. Cercevesi hala net olarak cizilememis bir sinema sanatlari yasasinin yoklugu, sektorun maliyet giderlerinin yuksekliginden kaynaklanan tehditkar risk orani, sanatci ve yatirimcilarin ilkeli sosyal guvenlik imkanlarindan yoksunlugu, alt yapi ve egitim sureclerinin can cekismesi, ithal filmlerin olusturdugu haksiz rekabet ortami vb. pek cok problem, sinemacilik sektorunun yillardir basini agritan sikintilardan sadece birkaci olarak burada zikredilebilir. Bu makale ise genel ve buyuk olcekli problemleri kapsam disinda birakarak; yerli sinemacilik ve film sektorunden daha cok, ithal film problematiklerinden biri olan sinema alt yazisi cevirisinde Turkiye'de halihazirda yasanan olcusuzluk ve eksikliklere deginerek, bu alanda bundan sonra yapilacak olan calismalara isik tutma gayreti tasimaktadir.

Bilindigi uzere Turkiye film dublaji alaninda dunyada en onde gelen ulkelerden biri olarak anilmaktadir. Bu durum ilk bakis ta gurur verici gibi gorunurken esasen iki temel sosyo-ekonomik ve belki siyasi/politik sikintiya isaret etmektedir:

i) Ilk olarak, yabanci dil egitiminin iyi verilemedigi ve dolayisiyla vatandaslarinin buyuk bir kismi bir ya da daha fazla yabanci dili konusup anlamada gucluk ceken toplumlarda dublaj sektorunun ileri gittigi gozlenmektedir. Bu durum ulkemizdeki yabanci dil egitimini ve dolayli olarak da diger ulke kulturlerini insanimizin ne derece taniyip tanimadigini--ki elbette manzara ic acici degildir--ortaya koyan bilimsel bir olcek sayilabilir.

ii) Ikinci olarak da, dublaj sektorunun kultur emperyalizmine maruz kalan ulkelerde daha yogun olarak yerlesip gelismesi bilimsel gercegidir; zira ithal filmin ithal edildigi ulke kulturunun o fdmin seyredildigi ulkelerin kendi dilleriyle izlenime sunulmasi, izlenen kulturun izleyen toplumun fertleri tarafindan yabancilanmayarak kolaylikla benimsenmesini saglamaktadir. Dublajin yoklugu--ornegin alt yazi ile filmin sunulmasi--halinde izleyen kitle izledigi filmin ithal ve yabanci bir kulture ait oldugu hissini film suresince tasimaktadir.

Turkiye'de ithal film gosterimlerinde film alt yazisi, dublajdan sonra tercih edilen yegane secenek olmasi itibari ile sektorun en onemli alt kategorilerinden biri olmasi gerekirken, bilimsel bir perspektifte probleme yaklasildigmda, bu durumun sasilacak derecede zit bir konumda oldugu gorulmektedir. Maliyet hesaplari, karlilik endiseleri ve toplumun tum koselerine yayilmis kaliteli genel egitim yoksunlugu gibi sebeplerle, film alt yazisi cevirisi kulturel bir formattan tamamen siyrilarak salt ekonomik bir olcege indirgenmektedir. Bu durum da her seyden once simemanin kulturel ve iletisimsel islevlerini ust duzeyde aksatmaktadir. Yeterliligi/ehliyeti olmayan ciddi bir kitlenin, film alt yazisi He icli disli oldugu, bu makalemin ilerde verecegi omeklerde netlik kazanacaktir.

Film Altyazisinin Kisa Bir Tarihcesi

Oyuncularin filmlerdeki konusmalarinin seyirciye aktarilmasi icin calismalar, sinemanin icadindan kisa bir sure sonra baslamistir. Filmlerde kullanilan ilk yazilar, gunumuzde (intertitles) olarak tanimladigimiz, kagit uzerine yazilmis veya basilmis, filme alinarak sahnelerin arasina serpistirilmis metinlerdi. Sinema dili, film yapimcilarinin farkli seyirlerdeki ufak goruntuleri birlestirmeyi biraktigi ve bu goruntu dizisinin birbiriyle iliskili olabileceginin farkina vardigi zaman dogmustur. Iki farkli simge bir araya getirildiginde, yeni bir anlam iletilirdi ve diger iletisim sistemlerinde oldugu gibi duygu, dusunce, gercek 1+1= 3 seklinde iletisimin yeni bir sekli bulunmus oluyordu (Daniel, 2). (Intertitles), ilk olarak 1903 yilinda, Edwin S. Porter'in Tom Amca'mn Kulubesi filminde, destansi, betimsel yazilar olarak goruldu. 1909'dan itibaren bu yazilara, gazete altbasliklarina (subtitles) benzemelerinden dolayi, sub-title (alt-yazi) denildi. ilk zamanlarda bu yazilar, Porter's College Chums (1907) ya da Fransiz filmleri olan Judex (1916) veya Mireille (1922) filmlerinde oldugu gibi, hareketh goruntulere yerlestirilirdi. (College Chums gosterimlerinde zaman zaman perdenin arkasindan aym anda diyaloglari seslendiren oyuncular kullanilmisti.)

"Intertitles" doneminde, ceviri problemlerini cozmek kolaydi. Orijinal yazilar cikanlir, bir diger dile cevrilir, filme almir ve tekrar filmin icine yerlestirilirdi. Ya da bir konusmaci, (intertitle'in) simultane cevirisini yapardi. Gunumuzdeki modern altyazi kavramina uyan ilk altyazilar, sessiz film doneminde ortaya cikti. 1909 yilinda M. N. Topp, film seridinin ustundeki yazilarin disindaki hareketli goruntuler icin, hizli yazi gosterimi saglayan bir cihazin patentini aldi. Bu metodla, film gosteren kisi (projectionist), bir cesit slayt gostericisi (sciopticon) kullanarak, (intertitles'in) altina altyazilari yerlestirebiliyordu. 1927'de sesli filmin icadiyla seyirciler, oyuncularin seslerini duymaya basladilar. Boylece salme aralarina yerlestirilen yazilar yok olurken, bu komudaki problemler yeni boyutlar kazandi. Sinema sanatinin duayenlerinden James Monaco'nun ifadesine gore, o yillarda ses ve imajlarin kaydedilebilmesi ve cogaltilabilmesi icin, kayit teknolojisinin isitsel ve gorsel malumati fiziksel veya elektronik bir dil sistemine donusturebilecek yapida olmasi gerekliligi one cikiyordu (1981:50). Elbette, degisik dillerde filmler cekilebiliyor ya da baska bir dilde dublaj yapilabiliyordu. Fakat bazi film yapimcilari ve dagitimcilar bu tekmigi karmasik ve palali buldular. Eskisi gibi yazilar hazirlanmasinin dusunulmesiyle birlikte gunumuzdeki altyazilar ortaya cikti. Bu yomtem dublajla mukayese edildiginde bir hayli ucuz (dublaja harcanan para, altyaziya harcanan paranin 1020 kati kadardi) oldugu icin, ozellikle Hollanda ve Iskandinav ulkeleri gibi dilleri pek yaygin olmayan ulkelerde tercih sebebi olmustur. Ilk zamanlarda film altyazilari konusundaki baslica problem, filmin negatifi, filmin yapildigi ulkede muhafaza edildigi icin, bu alt yazilarin dagitim kopyalarina nasil eklenecegi olmustu.. Norvec, Isvec, Macaristan ve Fransa, film altyazilan tekniginin gelistirilmesinde oncu ulkeler oldular. Bununla birlikte, ilk altyazili sesli film olan 1927 Amerikan yapimi The Jazz Singer (Caz Sarkicisi), 26 Ocak 1929'da Fransizca altyaziyla Paris'te gosterime girdi ve ayni yil icinde Italya'da, Italyanca altyaziyla oynadi. Ayni yil icinde, bir diger Al Jolsol filmi olan The Singing Fool Danca altyaziyla Kopenhag'da gosterime girdi. Yapimcilarin; yapimlarinda dogrudan dublaj ve altyaziyi kullanmadiklarina ve bu yuzden bu surecte etkilerinin olmadigina dair yaygin bir soylenti vardir. Dilin aktarimiyla ilgilenmesi gerekenlerin, programin dagiticisi ve alicisi olmasi sebebiyle, bu problemin sorumlusu olarak onlarin one ciktigini iddia eden yaklasimlar da vardir (Dries, 4).

Altyazi: Bir Tanim ve Qrceveye Dogru

Altyazi sozlu dilden yazili dile gecisi iceren karmasik bir ceviri bicimidir. Dahasi bazen de baska anlambilimler arasi ceviri bi cimidir. Altyazi duzenleme cogu diger metin duzenleme bicimlerinden farklidir. Dries'in Robert Baker'dan aktardigina gore ise "hari- ' ka bir altyazi meydana getirme girisimi, Kutsal Kadeh (Holy Grail)'i arastirmayla bazi benzerlikler tasir.", yani cok zorlu bir faaliyettir (41). Altyazi duzenleme sadece cogu diger duzenlemelerden daha dinamik bir vasita olmakla kalmayip ayni zamanda hedef dinleyiciler de turdes bir grup degildir. Televizyona ulasmak tamamiyla sagir ve agir isiten kisilerin ortak istegi olmasina ragmen, bu kisiler okuryazarlik, isitme kaybi ve sosyoekonomik faktorler bakimindan ayrilirlar. Artan yasli nufusla birlikte ozellikle yaslilarin tercihleri goz onune alinmalidir.

Asagidaki maddeler altyazinin ayirici niteligine katkida bulunan bazi faktorlerdir:

i) Okuyucu icin normal bir metnin anlasilmasi ve metinden keyif alinmasi eger gerekli ise makaleyi tekrar gozden getirme kabiliyeti sayesinde artmaktadir. Bununla birlikte bir televizyon programinin anlasilmasi tipik olarak izleme zamaninda kazanilir.

ii) Normalde okuyucularin ozumseyecekleri tek ley metindir. Altyazi kullanicilari ise altyazi tarafindan saglanan bilginin yani sira bir televizyon goruntusu icindeki eylemi de eszamanli olarak almak zorundadir.

iii) Programlarin akisi bazen mantikli olarak altyazinin televizyon goruntusunun icerdigi her turlu bilgiyi aktaramamasi anlamina gelir. Bununla birlikte tamamiyla sagir ve agir iliten kisiler, dogal olarak genel izleyici icin hazir, mumkun oldugunca cok bilgiyi almayi beklerler.

Bu sebepledir ki program akisi tarafindan belirlenmis sinirlamalar icinde diyalog veya aciklamanin tum anlamini aktarirken, hedef dinleyiciyi memnun edecek altyazi elde etmek icin dikkatli ve duyarli duzenlemeye ihtiyac duyulur.

Gunumuzde bir dilden yine ayni dile ceviri amacli altyazilar gittikce yayginlasmaktadir. Gorsel-isitsel metinde konusulan dilin bazi temel bilgilerine sahip fakat konusulan versiyonda ayni metnin anlamini kolayca cozmekte yeterli olmayan kisiler icin, yazili metin, yazyi telaffuzla birlestirmeye ve ayrica sesin mantiken nasil tek tek sozcuklere ayrilmasi gerektigini anlamaya yardim eder. Esasen altyazilar, konusma ve yazinin karisimidir, bu anlamda sozlu ifadeleri, konusmanin sureksizligi ile yazili kisa aciklamalardan ayri bir sekilde temsil eder. Diyalogun altyazilara donusumu, uc temel faktorden etkilenir: Yazili kisa aciklamalar, var olan materyal ve filmin semiyotik yapisiyla butunlesmelidir; konusma, degistirilmis yazili sekliyle sunulmalidir ve altyazilar okuyucularin okuma kapasitelerini goz onunde tutacak sekilde tasarlanmalidir (Linde&Kay, 26). Temelde iki cesit altyazi vardir: Bir tanesi duyma zorlugu icin fiziksel yardim amaclidir ve digeri de gorsel-isitsel metinde konusulan dile asina olmayanlar icin dilsel yardim amaclidir. Gostergebilim acisindan, gorsel-isitsel cevirinin en ilginc bicimi anlam bilimlerarasi ve baska anlam bilimlerarasi cevirinin karisimi oldugundan dolayi fiziksel yardim amacli altyazinir.

Sozlu soylev bir metinden -eger ara-zaman siniri yoksa kolaylikla yazili bicime cevrilebilir- ve tonlama, sesin siddet degisik ligi, ses rengi ve tinidan olusan ust kesitsel ozeliklerden ve kisaca yazili metinde bazen hayal urunu olan butun vokal uygulama ozelliklerinden olusur. Bazin'in yaklasimlariyla sesin sinemaya katilmasiyla baslayan sahnelemede ve montajlamada belli bir ilimliliga ulasan gercekcilik anlayisi (Bordwell, 61), alt yazinin sunumunda da aktorlugun derecesine bagli bir olgu olarak karsimiza cikmaktadir. Aktorluk -daha genel anlamda sozlu soylev- ayni metnin bircok olasi icrasindan biri olarak ortaya cikmaktadir. Aktorlerin mimiklerini, bedensel ve manali hareketlerini gorebilseler bile isitme zorlugu ceken kisiler sozlu gorsel-isitsel metnin bir aktorce sesli icrasini algilayamazlar. Iste bu yuzden altyazilar sozlu metin cevirisiyle birlikte sesli sozsel olmayan asil metnin baska anlambilimler arasindaki cevirisini de vermelidir.

Dilsel yardim amacli altyazida asil metnin ust kesitsel ozellikleri, altyazinin araciligiyla degil, fakat direkt olarak hedefe ulasir. Bu altyazinin dublajdan en onemli farkidir; cunku dublajda orijinal ses el surulmeden kalir ve kullanici tarafindan ulasilabilir. Fiziksel yardim amacli altyazida baska turlu kaybolabilecek mesajin sozlu birlesimini icinde barindiran baska tur ceviriler de vardir. Bunlar altyazinin "arka plan muzigi", "ani gurultu", "opucuk sapirtisi" gibi ifadeleri de icine aldigi zamanlardaki vakalardir. Sesle ilgili ust kesitsel ozelliklerin ayni sekilde transferi dublajda da meydana gelmektedir, fakat oyle bir durumda sorumluluk dublorun vokal tinisi ile baslayan bir yeniden yorumlama olan aktor dublajinin yeniden yorumlamasina verilir.

Fiziksel yardim amacli altyazi ile dilsel yardim amacli altyazi arasindaki bir diger onemli fark da asil metinle karsilastirildigi zaman altyazinin destek olucu veya tamamlayici niteliginde yatmaktadir. Ve tamamlayiciligin bu derecesi yeterlilik/kabul edilebilirlik surecinin yanina yerlestirilebilir. Eger yeterli ceviri ile biz asil metnin aciklayici potansiyeline maksimum saygiyi kastediyorsak bu kullanicinin bilissel ve kulturel elastikiyet acisindan cok fazla caba sarf etmesini gerektirir ve boyle bir durumda kullaniciya daha yakin olan "kabul edilebilir ceviri" yerine asil metne mumkun oldugunca cok yakin olunur. "Kabul edilebilir ceviri" kullanicinin en az cabasini gerektirir. Bu kullanicinin gosterecegi tek gayret asil metnin kulturel ve dilsel ozellikleri icin odenen fiyat yuzunden duyulan az bir endisedir. Bu anlamda gorsel-isitsel aracilik tipleri ile ilgili olarak daha yeterliden daha kabul edilebilire dogru bir hiyerarsi yaratmak mumkundur:

1. Ayni iki dil arasinda dilsel yardim amacli altyazi; Asil metnin bozulmadan tam olarak kaldigi ve altyazinin tek amacinin asil metnin gerceklesmesini kolaylastirmak olan tamamlayici bir ceviri bicimidir.

2. Farkli iki dil arasinda dilsel yardim amacli altyazi; hem tamamlayici hem de destek olucu karma bir ceviri bicimidir. Bu altyazida asil metin bozulmadan tain olarak kalir; fakat altyazinin tek amaci asil metnin gerceklesmesini kolaylastirmak olmayip ayni zamanda farkli diller arasindaki diyaloglarin yazili yorumudur. Bu nedenle diyaloglarin yazili olduklari dilde okunmasindan cok anlamsal iceriklerinin kavranmasidir. Arka plandaki ses; asil metnin bozulmadan tam olarak kaldigi fakat bir dereceye kadar gizlendigi ve cevrilmis metnin amacinin asil metnin gerceklesmesini kolaylastirmak oldugu hem tamamlayici hem de destek olucu karma bir ceviri bicimidir. Bu bicim diyaloglarin yazili olduklari dilde okunmasini kolaylastirmaz; fakat sadece anlamsal iceriklerinin kavranmasini saglar.

3. Ayni iki dil arasinda fiziksel yardim amach altyazi; hem tamamlayici hem de destek olucu karma bir ceviri bicimidir. Bu ceviri biciminde gorsel asil metin bozulmadan tam olarak kalir fakat isitsel asil metin gizlenir ve altyazinin tek amaci asil metnin oldugu gibi gerceklesmesi olmayip ayni zamanda farkh diller arasindaki diyaloglarin yazili yorumudur. Bu nedenle diyaloglarin yazili olduklari dilde okunmasni kolaylastirmayip, sadece anlamsal iceriklerinin kavranmasini saglamaktadir.

4. Farkli iki dil arasinda fiziksel yardim amach altyazi da benzer amaclara hizmet ederek; hem tamamlayici hem de destek olu cu karma bir ceviri bicimidir. Bu ceviri biciminde gorsel asil metin bozulmadan tam olarak kalir; fakat isitsel asil metin gizlenir ve altyazi asil metnin oldugu gibi gerceklesmesini kolaylastirmayip ayni zamanda Fakh diller arasindaki diyaloglarin yazili yorumunu saglar. Bu nedenle diyaloglarin yazili olduklari dilde okunmasini degil sadece baska bir dilde anlamsal iceriklerinin kavranmasini kolaylastirir.

Altyazi Gosteriminde Temel Kosullar: Temel Metin Gosterimi Hassasiyeti

Altyazinin acik ve anlasihr olmasi konusundaki prensipler su sekilde siralanabilir:

i) Ekrandaki metnin karakterlerinin buyuklugu normalden iki misli daha fazla ve konumlan ise (asagida ve yukanda olmak uzere) kansik gosterihnelidir.

ii) Altyazida yer alan sozcukler tek bir boslukla birbirinden ayrilmalidir.

iii) Metin genellikle siyah bir gergeve igerisinde verilmelidir.

iv) Metnin okunmasni kolaylastirmak igin; konusmacinin pozisyonuna gore metni sola, ortaya ya da saga yerlesik bigimde verebilirsiniz.

v) Evrensel anlamlar igeren noktalama isaretleri kullanilmalidir. Noktalama isaretleri soz diziminin yapisi hakkinda onemli ipuglari verir ve etkili olmasi igin yerli yerinde kullanilmalidir. Noktalama isaretlerinin etkinligini artirmak igin; unlem ve soru isaretlerinden once bir bosluk, virgul, iki nokta ust uste, noktali virgul ile aradaki altyazilara eklenecek noktadan sonra ve (iki kelimeyi ya da bir kelimenin seslerini birbirinden ayiran gizgi harig) konusma gizgisinin her iki yaninda bir bosluk, ayrica parantez ve tirnak agmadan once ve parantez ile tirnagi kapattiktan sonra yine bir bosluk birakilmalidir.

Goruntu Degisiklikleri ve Muhtemel Problemlerle Bas Edebilme Yollari

Altyazinin/konusmalarin eszamanli uyumunu saglamak konusunda verilen tavsiyelerden baska, altyazi zamanlamasini etkileyen televizyon filminin suphesiz baska yonleri de mevcuttur. Goruntu degisikliginin tahsis edilen sureyi asmasina izin veren altyazilar onemli derecede algilama karisikligina yol agar ve bu durumdan sakinmak gerekir. Goz hareketleri ile ilgili yapilan arastirmalara gore; bir altyazi gosteriminin tam ortasinda gergeklesen hizli goruntu degisiklikleri, izleyicinin henuz bir kismini okumus oldugu altyaznin basladigi yere donmesine ve tekrar tekrar okumasina neden olmaktadir. Gercekte, bircok programda yer alan goruntu degisikliklerinin siklik ve hizmin alt yazi cevirmenleri icin ciddi sikintilara yol actigi bilinmektedir. Bu nedemle goruntu degilse bile, okuyan kisinin yeni goruntuye adapte olmasi icin altyazi en az bir saniye sonra degistirilmelidir. Goruntu degisiklikleri normalde konusmanin baslangicini ya da sonunu belirtmektedir. Bu yuzdem alt yazi cevirmeni; konusmaci ile goruntu el zamanli oldugu durumda goruntu degisikligi uzerine bir altyazi eklemelidir.

Hizli goruntu degisiklikleri ile bas edebilmek icin genel kurallar sunlardir:

i) Gorumtu degisikliginden bir saniye once altyazi eklemekten ve goruntu degisikliginden bir saniye sonra altyaziyi uzaklastirmaktan sakinmak gerekmektedir.

ii) Altyaziyi goruntu degisikligi ile uygun el zaman icerisinde vermek sarttir.

iii) Bir cumleyi birden fazla altyaziya bolmek gerekiyorsa; cumlenin dogal olarak bolunup bolunemeyecegine ve bu sekilde olusturulan altyazilara yeterli gosterim zamani verilip verilmeyecegine bakilmalidir.

Ekrandaki goruntunun soluklasmasi ve saga sola hareket etmesi hizli goruntu degisikliklerinde meydana gelen algisal etkiyi yaratmaz, bu bakimdan altyazi cevinneninin de bemzer sekilde etkilenmesine gerek yoktur. Buyuk salme degisiklikleri de, goruntu degisikliklerinde yasanan benzer sikintilara neden olmaktadir. Ozellikle konusmacinin sahnedeki son sozunu soyledigi sirada-ki bu hayati derecede onem tasiyan vurucu bir ifade olabilir- sahnenin aninda degismesi bu sikintilardan biridir. Boyle durumlarda gorsel karisikliktan kacmmak icin altyazi salme degisikliginden once uzaklastirilmalidir. Bazi film teknikleri, salme degistikten sonra gelecek diger sahneyi film muzigi He tanitir. Altyazi cevirmeni mumkunse altyazi gosteriminden once salme degisikligini beklemelidir. Eger bu mumkun degilse, alt yazida "sesin kime ait oldugu" acikca belirtilmelidir.

Altyazi Qvirisinin Incelikleri

Altyazi cevirisinde basari ve yeterlilik duzeyinin yuksek olabilmesi icin aragidaki prensipleri mutlaka dikkate almak gerek mektedir, zira Sean Cubitt'in, "Preliminaries for a Taxonomy and Rhetoric of on-screen writing" baslikli makalesindeki ifadesine g6re ancak alt yazidir ki filmin gorsel ve isitsel kodlari arasindaki ayrima ulasmasmda seyirciye esasli bir destek saglar (Bignell, 71):

1) Seyirciye yeterli okuma zamam verilmesi,

2) Izleyicinin takip guclugunun azaltilabilmesi icin:

i) Gercekten ne soylendigini eslestirmek icin gayret ederek, konusulan sozu sansursuz bir sekilde ayni anlam ve karmasiklikla yansitmak,

ii) Tum asikar konusma ve ilgili ses efektlerini iceren altyazilari tertip etmek,

iii) Altyazilan makul bir sekilde zamaninda ve uygum bosluklara yerlestirmek,

3) Konusulan sozde gereksiz degisiklikler yapmaksizin, duzenli ve duyarli bir sekilde kolayca okunan ve yaygm olarak kullanilan cumleleri kapsayan altyazilar tertip edilmesi,

4) Cocuklara yonelik altyazida, hedef seyirci kitlesinin yasimn hesaba katilmasi,

5) Genisletme teknigi: erek dilde mevcut telafi edilemeyecek bazi kulturel farkliliklar nedeniyle orijinal metinde bir aciklama yapmak gerektiginde kullanilir.

6) Acimlama teknigi: orijinal metnin ifade tarzinin erek dilde ayni sozdizimiyle yeniden olusturulmasimn mumkun olmadigi durumlarda basvurulur,

7) Aktarma teknigi: kaynak metni butunuyle ve dogru olarak cevirme stratejisidir.

8) Benzetme: belirgin insan ve yer isimlerinin bulundugu bicimleri aynen muhafaza eder.

9) Kopya etme: kaynak metinde daha once hic duyulmamis bir terimle karsilasildigi durumlarda -ki bunlar ucuncu bir dil ya da anlamsiz karmasik bir dil kullanimi olabilir- , kullanilir.

10) Yer degistirme: verilen efektin cevirisinin icerikten daha onemli oldugu durumlarda, sozgelimi bir cizgi filmde yer alan komik bir sarki gibi ozel efektlerin bazi turlerinin orijinali kullanildiginda tercih edilen bir yoldur.

11) Kisaltma: metnin mumkun oldugu olcude goze batmayacak sekilde kisaltilmasidir.

12) Buyuk kismini yok etme: kisaltmanin had safhadaki bir bicimi olup, konusma hizi gibi bazi nedenlerle onemli potansi yele sahip ogelerin bile cikartildigi bir yoldur.

13) Kaldirma (Yazidan cikarma): metnin bazi bolumlerinin butunuyle cikarilmasidir.

14) Teslim olma: hicbir ceviri stratejisiyle cozumlenemeyen ve anlam kaybinin kacmilmaz oldugu durumlarda kabul edilen yoldur.

Gercek Hatali Uygulama Ornekleri

Altyazi hata ornekleri piyasalarda kolaylikla bulunan DVD, VCD, DVX ve gosterime sunulmus beli bash filmlerden alinmistir. Hata turleri kategorize edildiginde genel olarak hatalar su alt bashklarda incelenmektedir:

i) Aktarim (transfer) hatalari Asagidaki ornek Paul Haggis'in yazip yonettigi, 2004 yapimi 'Carpisma (Crash)' adh filmden alnmistir.

--Why don't you just pay for the lock and I won't charge you for the time.

--Ah baksana kilidin parasim ode, iscilik parasi istemem. X

--Neden sadece kilidin parasim odemiyorsun? Ben de bu sure icin para almayacagim.

Bir diger aktarim hatasi ise 'Sessiz Tepe' (Silent Hill) filminden alinmistir. Yonetmenligini Christophe Gans'm ustlendigi fil min basrollerinde Radha Mitchell ve Sean Bean oynamaktadir.

--Listen, my wife, she came through here last night.

--Dinle, karim, dun gece buraya gelmis olabilir. X

--Dinle, karicigim, o dun gece buraya geldi.

ii) Yanhs yorumlama (misinterpretation) hatalari

Asagidaki ornek 7 dalda OSCAR adayligi bulunan dunyaca unlu cocuk edebiyati klasiklerinden Dusler ilkesi (Finding Neverland) adli filmin altyazilarindan alinmistir. 2004 yapimi film, Marc Forster tarafindan beyaz perdeye aktarilmistir.

--Only the true master would attempt these tricks without either measure of safety.

--Sadece gercek bir sahip bu hileleri hic bir emniyet olcusune sahip olmadan deneyecektir.X

--Yalmzca gercek sahibi bu numaralari onlem almadan deneyecektir.

Bu hata tipine bir ornek de Kelly Asbury'nin yonettigi Shrek uclemesinin (2001,2004 ve 2007) ikinci bolumunun altyazilarindan alinmistir.

--Are we there yet?

--Yeter! Geldik mi? X

--Hala orada miyiz?

iii) Ifadedeki bir ya da daha fazla elementin atlanmasi (omission) hatalari

Atlama turu hatalar bircok film altyazisinda karsimiza cikmaktadir. Bu filmlerden biri de Brad Silberling'in yonettigi Melekler Sehri (City of Angles) adli filmdir. Filmin basrollerini Meg Ryan ve Nicolas Cage gibi unlu oyuncular paylasmaktadir. Asagidaki ornekler bu filmden alinmistir.

--I never know what to say.

--Ne cevap verecegimi bilemiyorum. X

--Ne diyecegimi hicbir zaman bilemem. (check)

--So what are you hiding from?

--Neyden gizlenmek? X

--Oyleyse,neyden gizleniyorsun?

iv) Kaynak metne mudahale (interference) hatalari

Kaynak metne mudahaleden kaynaklanan hatalara bir ornek Basrollerinde Anjelica Huston ve John Cusack'm oynadigi, fan tastik komedi filmi Addams Ailesi (Addam's Family) filminin altyazilarinda karsimiza cikmaktadir

--Ask for a loan--beg.

--Borcunu sor-dilenme X

--Borc para iste-dilen. (check)

Otistik bir baba olan Sam Dawson (Sean Penn) ve zeka duzeyi yuksek kizinin (hikayesinin anlatildigi Benim Adim Sam (I'm Sam) adli filmin altyazilarinda da bu tur bir hata ornegi mevcuttur.

--They don't sound like they were brushed.

--Fircalanmis gibi gelmiyor sesleri. X

--Fircalanmis gibi gozukmuyorlar. s v) Fazladan ekleme (addition) hatalari

Asagidaki ornekler Yedi (Seven) filminden alinmistir. Yedi (Seven) Senaryosu Andrew Kevin Walker tarafindan yazilmis olan, Hiristiyanlik dinindeki 7 olumcul gunahi isleyenleri olduren bir Seri katili ve onun pesindeki iki polis dedektifinin cabalarini konu alan, Hollywood yapimi bir gerilim filmidir.

--We'll be real glad when we get rid of you, Somerset.

--Always these questions.

--Senden kurtuldugumuzda gercekten sevinecegiz, Somerset.

--Her zaman boyle tuhaf sorular soruyorsun. X

--Senden kurtuldugumuzda gercekten sevinecegiz, Somerset.

--Her zaman bu sorular.

--Wait. No one bothers with vital signs?

--Bekle bir dakika. Hayat belirtisi goren var mi? X

--Bekle. Hayat belirtisi goren var mi?

vi) Anlamsizliga dusme (nonsense) hatalari

Anlamsizhga dusme hatasi yonetmenligi John Moore'a, senaryosu Scott Frank'a ait Anka'nin Uyamsi (Flight of the Phoenix) fil minin altyazilarinda karsimiza cikmaktadir. Film, Gobi colune dusen bir ucaktan sag kalan ve kurtarilma umidi olmayan yolcularin yasadiklarmi konu alan bir aksiyon filmidir.

--You can't just show up and shut us down.

--Oylece meydana cikip da bizi kapatamazsin. X

--Oylece meydana cikip da kuyuyu kapatamazsin. (check)

Asagidaki ornek Tim Burton'un yonettigi (strli'nin Qkolata Fabrikasi (Charlie's Chocolate Factory) adli filmden almmistir. Roald Dahl'm sevilen romanindan sinemaya aktanlan filmin basrolunde Johnny Deep yer almaktadir.

--But that is called cannibalism, my dear children and is, in fact, frowned upon in most societies.

--Ama buna yamyamlik denir cocuklar ve bazi topluluklarda yaygindir. X

--Ama buna yamyamlik derler sevgili cocuklar. Aslinda pek cok toplumda da hos gorulmemektedir. (check)

vii) Yanhs anlami tercih etme (incorrect meaning) hatalari

Frida (Frida) unlu bir ressam olan Frida Kahlo'nun yasam oykusunu anlatmaktadir. Julie Taymor tarafindan Hayden Herrera'nin kitabindan uyarlana filmin basrollerinde Salma Hayek ve Alfred Molina'yi seyretmekteyiz. Asagidaki ornek bu filmin altyazilarindan almmistir.

--You know what I think of you and your stinking murals?

--Sen ve kokusmus kadinlarin hakkinda ne dusundugumu biliyor musun? X

--Sen ve kokusmus duvar resimlerim hakkinda ne dusundugumu biliyor musun? s

Kelly Asbury'nin yonettigi animasyon filmi Shrek uclemesinin (2001,2004 ve 2007) ikinci bolumunun altyazilarinda karsimiza cikan diger bir yanhs anlami tercih etme hatasi ise su sekildedir:

--And she'll never forgive you if you don't.

--Ve sen evliliklerini kutsamazsan bizimle bir daha konusmayacak. X

--Ve eger vermesen seni asla affetmeyecek. (check)

viii) metinde kayiba dusme (loss) hatalari

Asagidaki ornek Carlos Saldanha'nin yonettigi ve Ray Romano, John Leguizamo ile Denis Leary'nin seslendirdigi basarih animasyon 'Buz Devri 2: Erime Bashyor' (Ice Age 2: The Meltdown) adli filmden alnmistir.

--Hey, it is my turn to hit the sloth. Mine.

--Hey benim sirami Benim ki X

--Hey miskine vurma sirasi artik benim.

Otistik bir baba olan Sam Dawson (Sean Penn) ve zeka duzeyi yuksek kizinin (hikayesinin anlatildigi Benim Adim Sam (I'm Sam) adli filmin altyazilarinda da bu tur bir hata ornegi mevcuttur.

--Ask Bobi Ask Bob's Big Boy.

--Bob'un Big Boy'una sor. X

--Bob'a sori Bob'un buyuk adamma sor. (check)

ix) baglasiklik eksikligi (loss of cohesion) hatalari

Baglasikhk eksikligi hatasi 7 dalda OSCAR adayligi bulunan dunyada unlu cocuk edebiyati klasiklerinden Dusler Llkesi (Fin ding Neverland) adh filmin altyazilarindan alinmistir. 2004 yapimi film, Marc Forster tarafindan beyaz perdeye aktarilmistir.

--You find a glimmer of happiness in this world, there's always someone who wants to destroy it.

--Bu dunyada mutluluk pariltisi buluyorsun her zaman birileri cikip bunu mahvediyor.X

--Bu dunyada ne zaman bir umut isigi bulsan bunu mahvemek isteyen birileri muhakkak oluyor. (check)

--Cheap labour, factory space, but they feel a lot safer living over the border in El Paso.

--Ucuz iscilik, fabrika bolgesinde calismca El Paso'da yasami daha guvenli buluyorlar.X

--Ucuz iscilik ve fabrika bolgesi olmasina ragmen El Paso simrindan uzakta yasamayi cok daha guvenli buluyorlar. s

x) ogeleri yanhs iliskilendirme hata lari

Ogeleri yanhs iliskilendirme hatasinin yapildigi filmlerden biri Brad Silberling'in yonettigi Melekler sehri (City of Angles) adh filmdir. Filmin basrollerini Meg Ryan ve Nicolas Cage gibi unlu oyuncular paylasmaktadir. Asagidaki ornek bu fdmden alinmistir.

--Seth knows no fear

... no pain ...

... no hunger.

--Seth, korku ...

... aci ...

... acligi bilmez. (check)

--Seth korku, aci, aclik nedir bilmez.

xi) bicimdes sozcuk kaynakli hatalar Asagidaki ornek Esaretin Bedeli (Shawshank Redemption) adli filmden alinmistir. Frank Darabont'un yonetmenligini ustlendigi dram turu filmin basrollerinde Tim Robbins ve Morgan Freeman'i izlemekteyiz.

--Look magazine.

--Bak, magazinler. X

--Bunlar dergiler.

Diger bir bicimdes sozcuk kaynakh hata ise 7 dalda OSCAR adayligi bulunan dunyaca unlu cocuk edebiyati klasiklerinden Dusler (1kesi (Finding Neverland) adli filmin altyazilarindan almmistir. 2004 yapimi film, Marc Forster tarafindan beyaz perdeye aktanlmistir.

--Surely you don't intend to keep spending your afternoons with those children, do you ?

--Umarim sen ogleden sonralarim bu cocuklarla gecirmeyi aklina getirmiyorsundur degil mi? X

--Eminim ogleden sonralanni bu cocuklarla gecirmeyi dusunmuyorsundur degil mi? (check)

xii) eksik ceviri (undertranslation) hatalari

Asagidaki eksik ceviri hatalari Testere 2 (Saw II) fdminden almmistir. Filmin yonetmenligini Darren Lynn Bousman ustle nirken, Tobin Bell ve Tim Burd gibi oyuncular basrolleri paylasmaktadir. Film korku ve gerilim turundedir.

--This officer I.Wd him just by looking at him?

--Kimligini saptamislar mi? X

--Su memur, cesedi sadece yuzune bakarak mi teshis etmis? (saw II) (check)

--I'll fucking kill youi

--Seni oldurecegimi X

--Gebertecegim seni ! (check)

(Oldurmek yalniz 'kill' sozcuguyle ifade edilebilirdi ancak burada 'fucking kill' denmistir.)

xiii) Uyarlama (adaptation) hatalari

Mavi Kadife (Blue Velvet) isimli filmden alman altyazi, uyarlama hatasma ornek teskil etmektedir. Mavi Kadife filminin yonetmenligini David Lynch ustlenirken, basrolleri Dennis Hopper, Kyle MacLachlan, ve Isabella Rosselini gibi isimler paylasmaktadir.

--You mean Meadow Lane? Frank! Frank, what's the matter with him?

--Cimli yolda mi? Frank, neyi var onun? X

--"Cayir Sokagi"m mi kastediyorsun? Frank, neyi var onun? (check)

Bu hata tipine diger bir ornek ise Cafe'deki Kiz (The Girl in the Cafe) adli filmin altyazilarindan almmistir. Filmin yonetmen ligi David Yates ustlenmistir. Basrollerini Bill Nighy ve Kelly Macdonald'm paylastigi filmde, komedi ve romantizmi sentezlenerek izleyicilere sunulmustur.

--I'll have the pea soup and the special risotto.

--Ben bezelye corbasi ve Italyan usulu etli ve peynirli corbadan alacagim. X

--Ben bezelye corbasi ve risotto alacagim. (check)

(Risotto' pirincten yapilan pilav benzeri bir Italyan yemegidir. (,bvinnenin bu kelimeyi 'corba olarak uyarlamasi tamamen yanhs olmustur'. Pek cok yerde 'risotto' degistirilmeden kullanilmaktadir. Eger mutlaka cevinnek istiyorsak 'pilav' tercih edilmelidir.)

xiv) Yersiz acimlama (inappropriate paraphrase) hatalari

Asagidaki yersiz acimlama ornekleri Uzak Ufuklar (Far and Away) adli filmden almmistir. Tom Cruise ve Nichole Kid man'in basrollerini paylastigi filmin yonetmeni Ron Howard'dir.

--I'm lost in a fog of commerce and compromise.

--Ticaret ve tavizle dolu bir hayatin sisinde kayboldum. X--Ticaret ve uzlasma sisinde kayboldum. (check)

Asagidaki ornek Esaretin Bedeli (Shawshank Redemption) adli filmden alinmistir. Frank Darabont'un yonetmenligini ustlendigi dram turu filmin basrollerinde Tim Robbins ve Morgan Freeman'i izlemekteyiz.

--Says here that you've served 30 years of a life sentence.

--Burada omur boyu mahksmiyetinin 30 yilim gecirdigin yaziyor. X

--Muebbet hapis cezanizin otuz senesini doldurmusunuz. (check)

xv) Gereksiz yineleme (repeatition) hatalari

Asagidaki yineleme hatasi ornegi Cinderella Man (Cinderella Man) filminden alnmistir. 2005 yapimi film Amerikan tari hinin en buyuk boks yildizlarindan Irlanda asilli James Braddock'un gercek yasam oykusunden uyarlanmistir. Yonetmenligini Ron Howard'in ustlendigi filmin basrollerini Russell Crowe ve Reene Zellweger paylasmaktadir.

--Do you understand me? Is that cle ar?

--Anladmiz mi beni? Anlasildi mi?i

--Anladmiz nu beni? Yeterince acikmi?

Bu hata tipine verilebilecek diger bir ornek ise Narnia Gunlukleri: Aslan, Cadi ve Dolap (The Chronicles of Narnia: Prince Caspian) adli filmin altyazilarinda karsimiza cikmaktadir. 2007 yapimi filmin yonetmeni Andrew Adamson'dir.

--You knew this would happen.

--I didn't know.

--Boyle olacagim biliyordun yani?

--Boyle olacagim bilmiyordum. i

--Boyle olacagim biliyordun yani?

--Bilmiyordum. (check)

xvi) Sesli duraklama (vocal hesitation) hatalari

Sesli duraklama hatasi yonetmenligi John Moore'a, senaryosu Scott Frank'a ait Anka'nin Uyamsi (Flight of the Phoenix) fil minin altyazilarinda karsimiza cikmaktadir. Film, Gobi colune dusen bir ucaktan sag kalan ve kurtarilma umidi olmayan yolcularm yasadiklarmi konu alan bir aksiyon filmidir.

--Uh ... Captain Towns ... we only have, uh ... five chances at this, so, uh ... good luck.

--Uh ... Kaptan Towns ... sadece, uh ... bes sansimiz var, o yuzden ... iyi sanslar. X

--Eee.. Kaptan Towns ... sadece eee ... bes sansimiz var, o yuzden, eee iyi sanslar. s

xvii) Noktalama hatalari Asagidaki ornek Paul Haggis'in yazip yonettigi, 2004 yapimi '(Arpisma (Crash)' adli filmden alnmistir.

--You don't think that's true?

--Yoksa inanmiyor musun X

--Bunun dogru olmadigim mi dusunuyorsun? (check)

--You watch the Discovery Channel?

--Diskaviri kanali izler misin. X

--Discovery Channel izler misiniz? (check)

Cevirmen yukaridaki iki cumlede de, cumle sonuna soru isareti koymayarak noktalama hatasi yapmistir. Ayrica ikinci ornekte yazim hatasi da mevcuttur.

Otistik bir baba olan Sam Dawson (Sean Penn) ve zeka duzeyi yuksek kizinin hikayesinin anlatildigi Benim Adim Sam (I'm Sam) adli filmin altyazilarinda da bu tur bir hata ornegi mevcuttur.

--Eight years every Thursday video night, and you forgot?

--Sekiz yildir her Persembe video gecesi yapariz ve sen bunu unuttun. X

--Sekiz yildir her Persembe gecesi video gecesidir ve sen bunu unuttun mu? (check) (I'm sam)

xviii) Artik ceviri (overtranslation) hatalari

Asagidaki artik ceviri ornekleri Mike Newell'in yonettigi Kostebek (Donnie Brasco) isimli filmin altyazilarinda karsimiza cikmaktadir. 1997 yapimi filmin basrollerinde Al Pacino ve Johny Deep'i seyretmekteyiz. 1978'de gecen film, bir FBI ajam olan Joe Pistone'un mafyayi nasil yenilgiye ugrattigini anlatmaktadir.

--I tell you right now,we better start earning or somebody's gonna get clipped.

--Hemen su anda soyluyorum, para kazanmaya baslasak iyi olur yoksa biri olecek. X

--Hemen soyluyorum, para kazanmaya baslasak iyi olur yoksa biri olecek. s

Bu cumlede hemen ve suanda kelimeleri bir arada kullanilarak kaynak metinden erek metne gerekli ortukleme yapilmadan bagimli ceviri yapildigi icin artik ceviri(Overtranslation) hatasi yapilmistir.

--With my eyes, I'm looking at you

--Kendi gozlerimle, tam sana bakiyordum X

--Gozlerimle sana bakiyordum. (checK)

Bu cumlede de Kendi gozlerimle ifadesindeki kendi artik ceviridir. gnku gozlerimle ifadesinin oldugu yerde kendi kelimesi fazladir.

xix) Telafi (compensation) eksikligi hatalari.

Asagidaki telafi eksikligi hatasi Adim David (I'm David) adli filmin altyazilarindan almmistir. Filmin yonetmeni Paul Feig, basrol oyunculari ise James Caviezel, Ben Tibber ve Joan Plowright'tir. Macera-aksiyon turundeki film 2003 yapimidir.

--You must blend in with the people around you.

--Hemen cevrendekilerin arasma karis. X

--Hemen cevrendekilerin arasma karismalisin. (check)

Telafi eksikliginden kaynaklanan diger bir hata ise 2004 yapimi Kelebek Etkisi (The Butterfly Effect) adli filminin alt yazilarin dan almmistir. Eric Bress'in yonettigi filmin basrollerinde Ashton Kutcher ve Amy Smart oynamaktadir.

--Look at that fucking guy.

--Kim bu ucube? X

--Su kahrolasi adama bak.

Sonsoz Yerine

Yukarida detayli orneklerle ele alindigi gibi, Turk sinema sektoru alt yazili film alt bashgmda halihazirdaki durum hic te ic agi cl gorunmemektedir. Sektorle ilgili yasal duzenlemelerin genel olarak eksikligine bagh olarak alt yazi uretimi, kontrolu, denetlenmesi ve standartlarmin olusturulmasi meselesi, sektordeki diger alt alanlarin yasadigi genel sikintiya paralel sikintilar icindedir. Sektorel uretim cogunlukla yasal ya da mesru sayilamayacak, yeterlilikten, ehliyet ve yetkiden uzak, sahis, merkez veya tuzel yapilarin elindedir. Boylesi bir kesmekes yapidan da--yukarida incelenen orneklerde acikca goruldugu uzere--sikintili ve son derece hatali urunler cikmaktadir. Cozum ise, yasal bosluklarm bir an once giderilerek, yuksek ogretim mevzuatinda alt yazi uretimi konusunda ilgili akademik yapilarin olusturulmasiyla birlikte, ilgili urunlerin standartlarmin olusturularak, denetlemenin gerceklestirilebilecegi bir ozerk yetkili kurumun hayata gecirilmesine bagli gorunmektedir. Bu sayede, cercevesi yetkili kurumlarca belirlenmis lisanslara sahip olmayan insanlarm, keyfi bir tarz ve usulde alt yazi uretmelerinin onune gecilerek, sinema iletisimi alaninda optimal veye maksimal degerlere ulasilabilmesi mumkun kilinabilecektir.

Kaynakca

Arijon, Daniel. Grammar of the Film Language, Focal Pres, London, 1976.

Bignell, Jonathan,ed., Writing And Cinema, Longman Perason Education Ltd., Essex: 1999.

Bordwell, David. On the History of Film Style, Harvard University Press, Cambridge: 1997.

Boztas Ismail ve Sirin Okyayuz Yener. Aciklamali Ceviri Terimleri Sozlugu, Siyasal Kitabevi, Ankara:2005.

Dries, Josephine. Dubbing and Subtitling, The European Institute fort he Media, 1995.

Luyken, George Michael. Overcoming Language Barriers in Television, The European Institute for The Media, 1991, Manchester.

Monaco, James. How to Read a Film, Oxford University Press, rvsd ed., New York: 1981.

Zoe De Linde & Neil Kay, The Semiotics of Subtitling, Manchester, 1999.

http://www.ofcom.org.uk/static/archive/itc/itc_publications/ codes_guidance/stan-dards_for_subtitling/index.asp.html, 22 Eylul 2006.

http://www.logos.it/pls/dictionary/linguistic_resources.cap 4_19?lang=en, 24 Eylul 2006.

http://www.transedit.se/history.htmhttp://www.transedit.se/history.htm 15 Eylul 2006.

http://www.proz.com/howto/158?&print=1, 10 Eylul 2006.

Mustafa Mencutekin

* Ifadenin sinema alt yazisi degil film alt yazisi olmasi bir zorunluluktur. Tarkiye'de yaygm bir yanlislik olarak sinema kelimesi film kelimesi He esanlamli olarak kullanilmaktadir.

* Dr, GUM Sanatlar ve Sosyal Bilimler Fakaltesi (FASS), Uluslararasi Sarayova Lhiversitesi