摘要：مطابق نظریۀ گذار جمعیت‌شناختی دوم، در جوامع معاصر طیف فزاینده‌ای از شکل‌های نوظهور خانواده مشاهده می‌شود. موضوع محوری این پژوهش، مطالعۀ این شکل‌های نوظهور در قالب مؤلفه‌های چهارگانه مشتمل بر خانوادۀ بی‌فرزندی، خانوادۀ تک‌فرزندی، خانوادۀ تک‌والدی و زندگی مشترک بدون ازدواج است. تلاش شده است شواهد پژوهشی سبب شناخت بهتر برخی از مهم‌ترین الگوها و تعیین‌کننده‌های مرتبط با چگونگی نگرش نسبت به این مؤلفه‌های چهارگانه شوند. مباحث این مقاله بر تجزیه و تحلیل‌های یک بررسی پیمایشی مبتنی‌اند و جمعیت نمونۀ آن را در کل تعداد 4267 نفر مردان و زنان 15ساله و بالاتر ساکن در نقاط شهری و روستایی شهرستان‌های منتخب ایران تشکیل داده‌اند. تجزیه و تحلیل‌های اولیه نشان‌دهندۀ چهار الگوی کلی است؛ اول اینکه، میزان نگرش مثبت به الگوی خانوادۀ بی‌فرزندی بسیار اندک (کمتر از 2 درصد) است. دوم اینکه، حدود یک‌دهم جمعیت مطالعه‌شده به الگوی خانوادۀ تک‌فرزندی نگرش مثبت دارند. الگوهای سوم و چهارم نیز به خانوادۀ تک‌والدی و زندگی مشترک بدون ازدواج یا زوج‌زیستی مربوط‌اند و حدود یک‌پنجم جمعیت مطالعه‌شده نسبت به این شکل‌های نوظهور خانواده نگرش مثبت دارند. در عین حال، این الگوهای کلی به‌طور معناداری از سه دسته عوامل تعیین‌کننده شامل متغیرها و تعیین‌کننده‌های جمعیت‌شناختی پایه (مانند محل سکونت، وضعیت تأهل، سن و سطح تحصیلات)، متغیرهای مرتبط با مؤلفه‌های دین و دینداری و متغیرهای معطوف به نگرش جنسیتی تأثیر می‌گیرند. مطابق نتایج تحلیل‌های چندمتغیره، متغیرهای مستقل پژوهش مشتمل بر جنسیت، محل سکونت، گروه سنی، تحصیلات و وضعیت تأهل 5/16 درصد از تغییرات نگرش به خانوادۀ تک‌والدی، 5/17 درصد از تغییرات نگرش به تک‌فرزندی و ۱9 درصد از تغییرات نگرش به زوج‌زیستی را تبیین می‌کنند. در مجموع، یافته‌های این پژوهش در چارچوب الگوی دوگانۀ سنت‌گرایی – نوگرایی جمع‌بندی و تبیین می‌شوند؛ یعنی هرچه جنبۀ نگرش سنتی ضعیف‌تر و بر قوت نگرش مدرن و غیرسنتی افزوده شود، میزان نگرش مثبت به شکل‌های نوظهور خانواده تشدید می‌شود.
