期刊名称：Журнал Белорусского государственного университета: История
印刷版ISSN：2520-6338
电子版ISSN：2617-4006
出版年度：2020
期号：2
页码：80-90
DOI：10.33581/2520-6338-2020-2-80-90
出版社：Belarusian State University
摘要：История высшей школы в России и ближнем зарубежье неразрывно связана с деятельностью представителей вузовской администрации, их преподавательской и научной активностью. Именно они были проводниками государственной политики в сфере высшего образования. В 1920–40-х гг. в высших учебных заведениях СССР учебная и научнаяработа в большой степени зависела от изменения общественно-политической обстановки в стране. Это нашло своеотражение в судьбе тех, кто стоял во главе вузовского управления. Исследование политической и профессиональнойактивности руководящих кадров советских вузов позволит дать правильную оценку их деятельности как администраторов, педагогов и ученых. В этом смысле изучение судьбы Соломона Захаровича Каценбогена – социолога, философа,педагога и вузовского руководителя – приобретает особый интерес и актуальность. Поводами для публикации могутслужить также 100-летний юбилей со дня открытия Белорусского государственного университета и 90-летие созданияСвердловского государственного педагогического института (ныне – Уральский государственный педагогический университет). Статья посвящена деятельности С. З. Каценбогена в период изменений в общественно-политической жизни,происходивших в СССР во второй половине 1930-х – 1940-е гг. Впервые целенаправленно исследуется его профессиональная активность как преподавателя и администратора в уральских вузах, прежде всего в Свердловском пединституте. Делаются попытки анализа политических настроений и поведения Соломона Захаровича в условиях сталинскогорежима, явившихся следствием необоснованных обвинений в его адрес: мнительность и недоверие к коллегам, снижение научной активности из-за боязни критики по политическим мотивам. В то же время авторы приходят к выводу о положительном вкладе профессора в совершенствование вузовской работы на Урале (новаторство в организациипланирования научной деятельности высших учебных заведений, создание системы контроля со стороны заведующихкафедрами и администрации за проводимыми преподавателями занятиями). В условиях массовых репрессий Соломон Захарович не стал клеветником и карьеристом, он искренне верил, что благодаря своему добросовестному трудуи нравственному поведению в конечном итоге добьется снятия с него партийных взысканий. Именно так оценивалипрофессора его коллеги – работники уральских вузов, но реабилитации от партийных чиновников С. З. Каценбоген таки не дождался. Судьба профессора С. З. Каценбогена во многом типична и ярко характеризует историческую обстановкув стране в период сталинского правления. В связи с этим цель настоящей статьи – выявить последствия воздействияполитических факторов и особенностей общественной жизни в 1935–1946 гг. на деятельность вузовского руководителя,ученого и педагога. С другой стороны, мы пытались вести исследование в рамках историко-антропологического подхода, где человек выступает как действующее лицо истории, социальный фактор, носитель определенной политическойкультуры, менталитета. Для достижения цели и решения поставленных задач важное значение имеет расширение источниковой базы исследования в результате открытия ряда архивных материалов, ранее недоступных для историков.↓Гісторыя вышэйшай школы ў Расіі і блізкім замежжы непарыўна звязана з дзейнасцю прадстаўнікоў адміністрацыі ВНУ, іх выкладчыцкай і навуковай актыўнасцю. Менавіта яны былі праваднікамі дзяржаўнай палітыкі ў сферы вышэйшай адукацыі. У 1920–40-х гг. у ВНУ СССР навучальная і навуковая работа ў большай ступені залежала ад змянення грамадска-палітычнай сітуацыі ў краіне. Гэта знайшло сваё адлюстраванне ў лёсах тых, хто стаяў на чале ВНУ. Даследаванне палітычнай і прафесійнай актыўнасці кіруючых кадраў савецкіх ВНУ дазволіць даць правільную ацэнку іх дзейнасці як адміністратараў, педагогаў і вучоных. У гэтым сэнсе вывучэнне лёсу Саламона Захаравіча Кацэнбогена – сацыёлага, філосафа, педагога і кіраўніка ВНУ – набывае асаблівую цікавасць і актуальнасць. Нагодай для публікацыі могуць служыць таксама 100-гадовы юбілей з дня адкрыцця Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта і 90-годдзе стварэння Свярдлоўскага дзяржаўнага педагагічнага інстытута (цяпер – Уральскі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт). Артыкул прысвечаны дзейнасці С. З. Кацэнбогена ў перыяд змяненняў у грамадска-палітычным жыцці, якія адбываліся ў СССР у другой палове 1930-х – 1940-я гг. Упершыню мэтанакіравана даследуецца яго прафесійная актыўнасць як выкладчыка і адміністратара ва ўральскіх ВНУ, перш за ўсё ў Свярдлоўскім педінстытуце. Зроблены спробы аналізу палітычных настрояў і паводзін Саламона Захаравіча ва ўмовах сталінскага рэжыму, якія былі вынікам неабгрунтаваных абвінавачанняў у яго адрас: падазронасць і недавер да калег, зніжэнне навуковай актыўнасці праз боязь крытыкі па палітычных матывах. У той жа час аўтары прыходзяць да высновы пра станоўчы ўклад прафесара ва ўдасканаленне работы ВНУ на Урале: наватарства ў арганізацыі планавання навучальнай дзейнасці ВНУ, стварэнне сістэмы кантролю з боку загадчыкаў кафедраў і адміністрацыі за праведзенымі выкладчыкамі заняткамі. Ва ўмовах масавых рэпрэсій Саламон Захаравіч не стаў паклёпнікам і кар’ерыстам, ён шчыра верыў, што дзякуючы сваёй добрасумленнай працы і маральным паводзінам у канчатковым выніку ён даможацца зняцця з яго партыйных спагнанняў. Менавіта так ацэньвалі прафесара яго калегі – работнікі ўральскіх ВНУ, але рэабілітацыі ад партыйных чыноўнікаў С. З. Кацэнбоген так і не дачакаўся. Лёс прафесара С. З. Кацэнбогена шмат у чым тыповы і ярка характарызуе гістарычную сітуацыю ў краіне ў перыяд сталінскага праўлення. У сувязі з гэтым мэта артыкула – выявіць наступствы ўздзеяння палітычных фактараў і асаблівасцей грамадскага жыцця ў 1935–1946 гг. на дзейнасць кіраўніка ВНУ, вучонага і педагога. З іншага боку, мы намагаліся весці даследаванне ў рамках гісторыка-антрапалагічнага падыходу, дзе чалавек выступае як дзейная асоба гісторыі, сацыяльны фактар, носьбіт пэўнай палітычнай культуры, менталітэту. Для дасягнення мэты і вырашэння пастаўленых задач важнае значэнне мае пашырэнне крыніцавай базы даследавання ў выніку адкрыцця шэрагу архіўных матэрыялаў, раней недаступных для гісторыкаў.
其他摘要：The history of higher education in Russia and the near abroad is inseparably connected with the activity of higher education institutions administrators and their teaching and scholarly activity. They were the people who implemented the government policy in the sphere of higher education. In the 1920–40s, the academic and scholarly activity in the Soviet higher education institutions depended, to a large extent, on the change of the socio-political situation in the country. This was reflected in the fates of those who headed higher school administrations. The authors’ study of political and professional activity of higher school administrators can provide an objective assessment of their activity as managers, pedagogues and scholars. In this regard, the study the life of Solomon Zakharovich Katsenbogen – a sociologist, philosopher, pedagogue and higher school administrator becomes especially interesting and urgent. The 100th anniversary of the foundation of the Belarusian State University and the 90th anniversary of the foundation of Sverdlovsk State Pedagogical Institute (now Ural State Pedagogical University) can also serve as very good reasons for the publication of this material. The article deals with the work of S. Z. Katsenbogen under the conditions of the change in the socio-political life taking place in the USSR in the second half of the 1930s – 1940s. It is the first attempt to study his professional activity as a lecturer and administrator at the higher education institutions of the Urals, and first of all at Sverdlovsk State Pedagogical Institute. The article analyzes the political leanings and behavior of S. Z. Katsenbogen under the conditions of the Stalinist regime, which was responsible for false allegations against him: suspiciousness and distrust in relation to colleagues and slowdown in scholarly activity because of fear of criticism for political reasons. At the same time, the authors make a conclusion about a positive contribution of the professor to the improvement of the functioning of higher schools in the Urals: a new approach to the organization of planning of scientific activity of higher education institutions, the creation of the system of control of the conduct of lectures and tutorials by teachers on the part of the heads of departments and higher school administration. Under the conditions of mass repression, S. Z. Katsenbogen did not become a slanderer and careerist; he sincerely believed that due to his hard work and moral behavior, he would eventually have his party disciplinary penalties withdrawn. His colleagues – pedagogues of the higher education institutions of the Urals – also believed in this, but he never achieved rehabilitation from the party officials. The fate of professor Katsenbogen was to a great extent highly typical of the historical situation in the country during Joseph Stalin’s rule. In this perspective, the aim of the article is to reveal the consequences of the impact of political factors and peculiarities of the social life of the period of 1935–1946 on the activity of the higher school administrator, scholar and pedagogue. On the other hand, the authors tried to carry out their investigation within the framework of the historical-anthropological approach, in which a person functions as an active historical subject, as a historical factor, and as a bearer of a political culture and mentality. To achieve the aim and the tasks of the study, it is important to expand the investigation source base now as a result of publicizing a number of archival materials previously inaccessible for historians.
关键词：высшее образование;Урал;вторая половина 1930;х ; первая половина 1940;х гг.;политические взгляды;научно;преподавательская деятельность;вузовский руководитель;ученый;педагог;идеологический контроль;партийно;советское руководство;сталинские репрессии
